25 jaar ARK: Grensmaas

Een brede, vrij afstromende grindrivier met kraakhelder water en schoon grind; bloemrijke oevers links én rechts. Een optocht van grote grazers, op weg naar verkoeling of naar de overkant. Een concert van vogels, half verborgen in bos en struweel. Een droom van een landschap… Maar dan de werkelijkheid: een rivier in de gedaante van een diep verzonken afvoergoot. In het gareel gehouden door verstevigde, steile oeverkanten waarop riool- en huishoudelijk afval zijn aangespoeld. Uitdijende maisakkers, eentonige graslanden en prikkeldraad aan de rand van de rivier. Een draak van een landschap…., vanuit het oogpunt van riviernatuur en -veiligheid.

De Grensmaas van toen

We hebben het hier over de Grensmaas in de jaren tachtig van de vorige eeuw. De natuur van de Grensmaas stelt in die jaren steeds minder voor. Aantrekkelijk blijft dat de overkant buitenland is (Vlaanderen), de rivierbodem vol ligt met stenen uit de Ardennen en dat de stroomsnelheid on-Nederlands hoog is. De Grensmaas is een niet-gestuwde regenrivier met stokoude dorpjes op de oevers. Als je er woont, dan houd je ervan.

Ga er begin jaren negentig maar aan staan om déze Grensmaas te willen veranderen. Aan bewoners en lokale natuurorganisaties verkondigen dat de Grensmaas kan worden omgevormd tot een levende grindrivier, zoals de Allier in Frankrijk. Nota bene door grindwinning, een activiteit die door de grootschaligheid en gesloten cultuur van de grindsector in de jaren zeventig en tachtig weinig populair was. Maar ARK, net opgericht, had er zin in! Met het kersverse plan “Toekomst van een grindrivier” van Bureau Stroming (in opdracht van Provincie Limburg) en steun van het Wereld Natuur Fonds, begon ARK zijn pionier- en missionariswerk in de Limburgse Maasvallei.

Voorbeeldgebieden

Kenmerkend voor de aanpak van ARK was dat het de papieren visie van bureau Stroming rap omzette in concrete voorbeelden. Koningssteen, bij Thorn, was het eerste voorbeeldgebied en al snel volgden er meer. Wild levende konikpaarden en gallowayrunderen deden hun intrede. Alle gebieden waren vrij toegankelijk en toonden aan omwonenden, plannenmakers, beleidmakers en onderzoekers de rijkdom van een extensief begraasd landschap onder invloed van rivierdynamiek.

Een zeer belangrijk voorbeeldgebied werd Proefproject Meers in de gemeente Stein. ARK begon eind jaren negentig een begrazingsproject in Meers en zag deze locatie als kans om een pilot te starten voor het Grensmaasproject:  grindwinning ten dienste van natuurontwikkeling en hoogwaterbescherming. De overheid (Rijkswaterstaat, Maaswerken) en het bedrijfsleven (firma L’Ortye) zetten het proefproject samen met Natuurmonumenten op. ARK had een voorlichtende rol. Vanaf 2000 toetsten ze hier het plan aan de praktijk. De afgraving  bleek bij hoogwater tot ettelijke decimeters waterstandsdaling te leiden en leverde spectaculaire riviernatuur. Meers werd een klimaatbuffer avant la lettre.

Pionieren en kennis delen

Vanaf het begin heeft ARK langs de Grensmaas de samenwerking gezocht met partnerorganisaties in zowel Nederland als Vlaanderen. Aan deze organisaties droeg ARK de voorbeeldgebieden en het beheer na enkele jaren over, evenals de opgedane kennis. Voorlichting is ARK tot op heden blijven geven: honderden excursies en lezingen aan een breed publiek, en vele honderden veldlessen voor tienduizenden basisschoolkinderen uit de regio.  Daarnaast leverde het  samen met de  andere natuurorganisaties bijdragen aan (IVN-) cursussen voor natuurgidsen  en  inventarisatievrijwilligers van flora en fauna. Wat de één in het veld waarnam, kon de ander delen met het publiek!

Eerste officiële schop

Vijftien jaar lang gaf ARK voorlichting en educatie zonder zeker te weten of het Grensmaasproject in Nederland daadwerkelijk uitgevoerd zou gaan worden. De hierboven beschreven initiatieven waren immers nog maar voorbeeldprojecten. Na uitgebreide studies en pittige onderhandelingen tekenden de overheid en het Consortium Grensmaas uiteindelijk in 2005 het contract voor een van de grootste natuurontwikkelingsprojecten van de lage landen: 40 kilometer rivierverruiming en natuurontwikkeling met grindwinning als motor. De grote overstromingen van 1993 en 1995 hebben bij de totstandkoming een zeer grote rol gespeeld. In 2008 gaat eindelijk de eerste officiële schop in de grond.

Zonder toestemming en medewerking van België, mede-eigenaar van de Grensmaas, zou dit rivierproject uiteraard niet mogelijk zijn. Bovendien zou de Grensmaas maar half zo mooi kunnen worden, als Vlaanderen tegelijkertijd niet ook, en op zijn eigen manier, de uitdaging was aangegaan om voormalige én nieuwe grindwinningen (her)in te richten voor natuurontwikkeling.

RivierPark Maasvallei

Uiterwaard voor uiterwaard wordt de Grensmaas momenteel aangepakt. De komende tien tot vijftien jaar groeien ze naar elkaar, met als eindresultaat één grensoverschrijdend wildernisgebied van 3.500 hectare, waar de Maas doorheen slingert en waar mensen, grote grazers en ander wild, vrij kunnen rondstruinen. Riviernatuur pur sang zal de ruggengraat vormen van het RivierPark Maasvallei, een Vlaams-Nederlands landschapspark van maar liefst 15.000 hectare. De Vlaamse organisatie Regionaal Landschap Kempen en Maasland is  initiator van dit landschapspark in wording. Met natuurorganisaties, toeristische organisaties, ondernemers en gemeenten aan weerszijden van de rivier wordt gewerkt aan een toegankelijke en aantrekkelijke regio voor fietsers, wandelaars, struiners, vissers en kanovaarders.

Huidige rol van ARK

ARK heeft in het huidige Grensmaasproject geen formele rol. Wel levert het in de flanken bijdragen aan communicatie met bijvoorbeeld www.dwaalfilm.eu, jeugdeducatie en de opleiding voor Grensmaasambassadeurs. Tevens heeft ARK  bijgedragen aan de monitoring van flora & fauna met het project Maas in Beeld. Ook de aanpak van drijfvuil staat  op het programma en als voormalig beheerder van grote kuddes grazers zet ARK zijn ervaring in bij de toekomstige, grote, grensoverschrijdende begrazingseenheid.

De balans

Het complexe Grensmaasplan is vooruitstrevend, grensverleggend, groots en veelbelovend. Toch maakt het project in Nederland niet alle beloften van het eerste uur waar. De hoogwaterbeveiliging zal volgens planning in 2017 gerealiseerd zijn. Maar hoog in het vaandel stond ook het ecologisch herstel van de grindrivier. De grindindustrie is echter de motor van het project; het grind betaalt de rivierverruiming.  De overheid wil de motor laten doorlopen, ook in een periode van economische crisis en een tegenvallende grindmarkt. De in 2005 vastgestelde ontwerpen en in 2011 gewijzigde ontwerpen zijn daarom afgestemd op de haalbaarheid voor de grindindustrie. Met ecologische eisen, zoals afwerkhoogte en profiel van de grindbodem, is daarin veel minder rekening gehouden.

De aanleg van drempels (dammetjes) in het zomerbed van de Maas wringt eveneens voor de natuur. Ze zijn geplaatst op verzoek van België om het rivierpeil en daarmee corresponderende grondwaterpeil op te stuwen. Helaas leiden ze ‘s zomers tot stilstaand water in de Maas en tot ondergelopen grindbanken op de laag afgegraven oevers. De  vlakke, lage grindoevers slibben bovendien snel op met dikke pakketten klei. De voor Nederland unieke  grindrivier verandert zo in “Biesboschachtige” riviernatuur.

 

Eind goed al goed?

Iedereen die het goed voor heeft met de Grensmaas ziet dat op een aantal punten pas op de plaats moet worden gemaakt. Of het nu gaat om grote of kleine verbeteringen, op korte of op langere termijn, het kan alleen als alle betrokken partijen hun steentje bijdragen. Dat kunnen letterlijk stenen zijn (grind), maar méér flexibiliteit en inzet van ecologische rivierkennis zijn evenzeer  gewenst. De toeristische inrichting en ontsluiting van het RivierPark Maasvallei kunnen ondertussen  op volle stoom door.  Want belangstelling van buitenaf is een extra motivatie om topnatuur te realiseren, waar bezoekers graag terugkeren voor bijzondere natuurbeleving of  een ‘exotische’ droomvakantie in eigen land.

Partners

Natuurorganisaties: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Wereld Natuur Fonds, Agentschap Natuur en Bos, Natuurpunt, Stichting Limburgs Landschap vzw, Regionaal Landschap Kempen en Maasland

Consortium Grensmaas: Grindproducenten, aannemers en Natuurmonumenten

Overheden: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat Maaswerken, Provincie Limburg, Ministerie van Economische zaken Landbouw en Innovatie,  gemeenten Maastricht, Meerssen, Stein, Sittard-Geleen, Echt-Roosteren, Maasgouw, Lanaken, Maasmechelen, Maaseik, Kinrooij, NV de Scheepvaart

Toeristische organisaties: VVV Zuid-Limburg, Toerisme Limburg

Educatieve organisaties: IVN, CNME Maastricht, CNME Westelijke Mijnstreek, Bezoekerscentrum de Wissen , Bezoekerscentrum Pietersheim