Ontwerpwedstrijd leembos Hooge Beek
Via een grote grondruil heeft ARK Rewilding Nederland in De Geelders een perceel verworven met een zeer grote ecologische potentie: Hooge Beek (bijna 12 ha) bij Schijndel. Doel is om hier nieuw leembos te creëren. Vanwege de bijzondere ligging en kwaliteiten van het perceel organiseert ARK een ontwerpwedstrijd om extra expertise, nieuwe ideeën en verrassende invalshoeken te betrekken in het ontwerpproces.
Ontwerp je mee?
Voor deze ontwerpwedstrijd zoekt ARK multidisciplinaire teams. Deze moeten de uitdaging aan willen gaan een ontwerp te maken voor een toekomstbestendig en ecologisch waardevol leembos op deze locatie. Een bos bovendien dat kan dienen als inspiratie voor uitbreiding van leembossen op andere locaties, in De Geelders en de rest van Nederland.
Stichting Probos en inZicht (bureau voor strategie, creatie en communicatie) ondersteunen ARK bij het organiseren van de ontwerpwedstrijd.
Dit wil ARK
Het doel is om op het perceel Hooge Beek leembos te creëren en hiermee De Geelders als leembosbiotoop te versterken. ARK wil:
- de biodiversiteit maximaal te vergroten door de relatie met de Beeksche Waterloop en de belangrijkste bronbossen te verruimen en de bossen van Brabant Water erbij te betrekken
- zelfredzame natuur creëren door bij de leemboskeuze te kiezen voor dat type dat het beste aansluit op de abiotische situatie
- robuuste verbindingen realiseren tussen De Geelders, het Elderbroek en het Wijboschbroek;
- ruimte voor grote eenheden natuur met een rol voor natuurlijke processen door grote hydrologische eenheden te creëren en op termijn grote grazers in te zetten
- een aaneengesloten bos dat tot aan De Dommel reikt
Minimale eisen aan het ontwerp
Het ontwerp bestaat uit een eindbeeld en een schets van het traject om daar te komen. Welke inrichtingsmaatregelen moeten er genomen worden? Welke spontane processen krijgen de ruimte? We dagen je uit om groot te denken. Ga voor de ambitieuze natuurtypen (maar laat je ook weer niet beperken door het denken in natuurtypen). Denk creatief over de vorm. Laat je inspireren door bestaande leembossen.
Het ontwerp moet oplossingsgericht zijn en deze drie aspecten bevatten:
- Het onderhoud van de Beeksche Waterloop dat jaarlijks in opdracht van Waterschap De Dommel wordt uitgevoerd in relatie tot maximalisering van de biodiversiteit;
- Het oplossen van de ‘erfenis’ uit de landbouw. Hooge Beek is voormalige landbouwgrond waar bemesting heeft plaatsgevonden en waar in het verleden vermoedelijk ook bestrijdingsmiddelen zijn gebruikt;
- Hoe kan de betekenis van het gebied worden vergroot voor de omgeving? Denk aan de betekenis voor waterwinning, bronbescherming voor drinkwater, waterberging en -buffering, CO2-opslag en de betekenis voor bezoekers.
Het ontwerp waarnaar we op zoek zijn, bestaat uit de volgende onderdelen:
- beschrijving van de uitgangssituatie
- ontwerptekening(en) met beschrijving van de belangrijkste ontwerpkeuzes en ontwerpbouwstenen
- een schets of beschrijving van het beoogde eindbeeld en eventueel ontwikkelingen in de tijd
- een beschrijving van inrichtingsmaatregelen die de komende jaren genomen moeten worden om het leembos en de beoogde ontwikkelingen te realiseren[1]
- indicatie/globale inschatting inrichtingskosten[2]
- beknopte beschrijving van het gewenste beheer
Nieuwe kansen voor de boomkikker (Foto: Bert Vervoort)
Beoordelingscriteria
Het ontwerp wordt op de volgende criteria beoordeeld in volgorde van belangrijkheid:
- kwaliteit van het eindbeeld (leembos)
- de mate van optimale combinatie tussen biodiversiteit en natuurlijkheid[3]
- de landschappelijk-ecologische inpassing
- behoud van cultuurhistorische waarden[4]
- de mate van robuustheid als het gaat om klimaatadaptatie
- hydrologisch herstel
- uitvoerbaarheid van de maatregelen
- de kosten
Over het gebied
Ligging
Het grotere plangebied De Geelders is gelegen in het stroomgebied van De Dommel, in het midden van de provincie Noord-Brabant. De Geelders behoort tot de zeldzame leembossen in het hart van Nationaal Landschap Het Groene Woud.
Kaarten:
1A. Topografische kaart: locatie Hooge Beek – Schijndel
1C. Bestemmingsplan Hooge Beek
Leembossen
Kenmerkend voor leembossen is dat er in de verder zandige bodem een leemlaag voorkomt. Deze laag is slecht waterdoorlatend en daarmee bepalend voor de waterhuishouding. Regenwater stagneert in het gebied. In de winter is het nat tot zeer nat. In de zomer droogt het gebied langzaam op. De ecologische processen worden grotendeels gestuurd door de dynamiek in neerslag. Rivier- en beekbegeleidende bossen (N14.01), elzen-eikenbossen, haagbeuken- en essenbossen (N14.03) en eiken-haagbeukbossen worden gerekend tot de leembossen.
Geologie
De Geelders behoort tot de fysisch geografische regio Hogere Zandgronden van Nederland. Het ligt precies in het midden van een geologisch bijzonder gebied. In de diepe ondergrond is sprake van een reusachtige verzakking: de Roeldalslenk. Hier heeft gedurende miljoenen jaren sedimentatie plaatsgevonden en het gebied heeft daarom weinig reliëf. Het loopt langzaam en gelijkmatig af. Het gevolg is dat er geen snelstromende beken zijn. De Dommel zoekt traag stromend en meanderend zijn weg van Eindhoven naar Den Bosch.
Kaarten: 2A Kaart ahn: locatie Hooge Beek – Schijndel en 2B. Kaart ahn: locatie Hooge Beek – Schijndel
Bodem
Over het algemeen ligt het gebied in kalkloze (<0,5%) dekzandgronden. Maar op sommige plekken is wel kalk aanwezig: de leemlaag bevat fossiele resten van schelpdieren. Op gebiedsniveau is de bodem overwegend matig zuur van karakter (pH 4-5). Op de dekzandruggen is de pH lager dan 4, terwijl het Dommeldal zwak zuur is (pH 5-6).
Kaarten:
3A. Bodemkaart: locatie Hooge Beek – Schijndel
3B. Kaart zuurgraad van de toplaag: locatie Hooge Beek – Schijndel
Hydrologie
De Geelders is hydrologisch gezien een relatief geïsoleerd gebied. Het wordt niet gevoed door waterlopen van buitenaf. Er vindt wel afwatering plaats. De belangrijkste afwatering voor het gebied is De Dommel. Alle in het gebied aanwezige sloten en watergangen komen uiteindelijk in De Dommel uit.
Het grondwater bevindt zich gedurende een groot deel van het jaar binnen twee meter beneden maaiveld, maar komt door de leemlaag niet of nauwelijks aan de oppervlakte. Water dat afstroomt over de leemlaag treedt in lagere delen uit als kwel. De kwaliteit van het oppervlaktewater is over het algemeen goed, maar is in de landbouwgebieden zeer voedselrijk.
Kaart: 4. legger waterschap: locatie Hooge Beek – Schijndel
In 2018 is de grondwaterstand flink uitgezakt; deze situatie herstelde maar moeizaam in 2019. Oostelijk van De Geelders ligt pompstation Schijndel van Brabant Water met een capaciteit van 5-10 Mm3/j. Daarnaast komen binnen een straal van vijf kilometer drie industriële onttrekkingen voor met elk een debiet van 1-1.000.000 m3/j. Tot slot vindt er ook grondwateronttrekking plaats voor de landbouw (beregening). Het is niet bekend hoeveel grondwater er door de landbouw wordt onttrokken.
Kaart: 5. Grondwatertrappen: locatie Hooge Beek – Schijndel
Geschiedenis
De Geelders is het restant van een uitgestrekt vochtig woud dat door menselijk handelen steeds kleiner werd. Op een kaart uit 1802 is te zien dat grote delen van De Geelders nog woeste grond zijn. Wat opvalt is dat er nog vrij veel bos is, vooral op de boskampen. Deze oude bossen zijn de refugia voor veel van de huidige ecologische waarden (bijvoorbeeld oudbosplanten). Rond 1900 is De Geelders opnieuw bebost en ingericht als rabattenbos. Desondanks konden veel boom- en struiksoorten zich handhaven in waterloopjes, boswallen en dijkjes, heideveldjes en afgelegen boshoekjes. In de eerste helft van de 20e eeuw werden verschillende delen van het gebied weer ontgonnen tot landbouwgrond. Rond 1939 kreeg De Geelders formele bescherming.
Kaarten:
Erfgoed
De geschiedenis van de Kartuizer kloosterorde en de gemeijnt van de Bodem van Elde[5] zijn door de boskampen en grenswallen goed bewaard gebleven. Het gebied bleef onbebouwd, ver weg van bewoningskernen. Het kent een bosbouwkundig gebruik dat waarschijnlijk teruggaat tot de 14e eeuw. Daarnaast is er veel autochtoon genenmateriaal aangetoond in de bomen en struiken. Een complex van boskampen in een nat bosgebied, omringd door relicten van de gemeijnt en de Kartuizers, zijn zeldzaam, uniek zelfs.
Kaart: 7. Hooge Beek cultuurhistorische waarden
Ecologische waarden
In De Geelders liggen enkele van de weinige leembossen in Nederland. Dat betekent een onovertroffen situatie als het gaat om de flora en de fauna. De oude ongestoorde bosbodems, de lemige ondergrond, het micoreliëf, de oude wallen, de natte omstandigheden en de aanwezigheid van dood hout zorgen ervoor dat De Geelders een schatkamer is van biodiversiteit.
Zo zijn er meer dan honderd soorten mossen aangetroffen, waaronder acht Rode Lijstsoorten en 84 soorten spinnen zoals de bijzondere schouderkruisspin, het kleinste kamstaartje, de moeraskampoot, de stekelkaakkampoot en de ringpootzwartkop. Vanwege de kalk in de leembodem komen er ook bijzondere soorten slakken voor en twee Rode-Lijstsoorten: de kleine blinkslak en de tandloze korfslak.
Flora
Er is sprake van een rijk ontwikkelde ondergroei met voorjaarsflora en oudbosplanten als eenbes, bosanemoon, witte klaverzuring, zwartblauwe rapunzel, slanke sleutelbloem, muskuskruid, dubbelloof en salomonszegel. Daarnaast komen er een aantal bijzondere bramensoorten voor: Rubus leucandarus, R. campaniensis en de zeer zeldzame R. elandulosus en R. libertianus. Verder zijn er verschillende bijzondere houtachtige soorten te vinden zoals viltroos, heggenroos, bastaardmeidoorn, wilde mispel, wilde kardinaalsmuts, rode kornoelje, wegedoorn en bosaalbes.
De bossen bestaan voornamelijk uit voormalig eikenhakhout van zomereik. Daarnaast komen beuk, haagbeuk, zoete kers, fladderiep, linde, populier, zwarte els, wilg en gewone es voor. Op relatief voedselarme standplaatsen groeien ruwe berk en grove den. Ook zijn er verschillende stukken aangeplant met lariks, fijnspar, Douglas en Amerikaanse eik.
Fauna
Door het natte karakter is het gebied zeer geschikt voor amfibieën. Naast algemene amfibieën zoals bruine kikker, kleine watersalamander, groene kikker en gewone pad komen er ook bijzondere soorten voor als boomkikker en kamsalamander. De boomkikkers zijn in Het Groene Woud geherintroduceerd. Op de heideterreintjes in het bos komen levendbarende hagedissen en een grote populatie hazelwormen voor.
Het oranje-blauw zwemmend geraamte Eubrandhipus grubii leek na 1950 uitgestorven in Nederland. Maar enkele decennia geleden kwamen er weer nieuwe waarnemingen. Recente vondsten uit 2019 in Noord-Brabant zijn bijna allemaal afkomstig uit De Geelders. De zeldzame en bedreigde kieuwpootkreeft wordt gebruikt als indicator voor de kwaliteit van tijdelijke wateren. Voor het behoud van deze soort is het juiste beheer en een doordachte waterhuishouding van belang.
De afwisseling tussen beken, vochtige bossen, droge en natte heide en graslanden biedt een gevarieerd milieu voor insecten. Naast meer algemene vlindersoorten leven in de bossen met kamperfoelie ook de kleine ijsvogelvlinder en daarbuiten zeldzame soorten als heideblauwtje, gentiaanblauwtje en groentje. Bijzondere soorten libellen die gevonden zijn: bandheidelibel, bosbeekjuffer en kanaaljuffer. Verder zijn er 130 keversoorten, waaronder de beschermde vermiljoenkever, en vierhonderd soorten nachtvlinders gevonden.
De leembossen zijn van nationaal belang voor de populaties van wespendief en houtsnip. Zo broedt jaarlijks een tot twee procent van de landelijke populatie wespendieven in de leembossen van Het Groene Woud. Uit een onderzoek in De Geelders blijkt dat de wespendief geen specifieke voorkeur heeft voor percelen met een bepaalde boomsoort.
Van de houtsnippen broedt jaarlijks drie tot vier procent van de landelijke populatie in het gebied. Andere bijzonder vogelsoorten van De Geelders zijn de wielewaal en de middelste bonte specht.
Sinds 2017 leven er opnieuw edelherten in Het Groene Woud, alleen nog niet in De Geelders. Reeën komen wel al wijdverspreid voor. Het wild zwijn is ook nog niet aanwezig. Dat geldt tevens voor boommarters, bevers en otters. De das, steenmarter, bunzing, hermelijn, wezel en eekhoorn daarentegen zijn wel al in De Geelders aangetroffen. Waar de bijzondere waterspitsmuis steeds vaker voorkomt in het Dommeldal is dat in De Geelders nog niet het geval. Naar vleermuizen is nog geen onderzoek gedaan.
Kaarten:
8A. Kaart Hooge Beek natuurdoeltypen
8B. Kaart Hooge Beek natuurbeheerplan
8c. Kaart Hooge Beek natuurbeheerplan met EVZ van ARK
Milieu
De natuurwaarden in De Geelders worden bedreigd door drie externe milieufactoren:
- Uit de grootschalige depositiekaarten van stikstofdepositie in Nederland blijkt het gebied jaarlijks 1.500-2.000 mol/ha te ontvangen;
- Door het agrarisch gebruik is vooral op de percelen die nog tot natuur ontwikkeld moeten worden veel fosfaat in de bodem en het grondwater terecht gekomen. (Kaart: 9. Kaart Hooge Beek gewaspercelen).
- Het gebied heeft te maken met verdroging, zie daarvoor de tekst over hydrologie op pagina 22 van de Landschapsvisie De Geelders en het Hydrologisch onderzoek Savendonk.
Meedoen?
De Ontwerpwedstrijd leembos Hooge Beek staat open voor multidisciplinaire teams van landschapsontwerpers, ecologen en hydrologen. Aanmelden kan tot/met 21 maart 2021, inzendingen kunnen vervolgens ingestuurd worden tot/met 14 juni 2021. Het winnende ontwerp wordt gehonoreerd met € 10.000,- (incl. BTW). Aan het winnende team wordt (onder voorbehoud) de opdracht verstrekt om het ontwerp om te zetten in een concreet inrichtingsplan. Alle inzendingen worden opgenomen in een publicatie (inspiratiegids leembossen). Bekijk hier het volledige wedstrijdreglement.
Meer informatie
Kijk voor aanvullende informatie over het Groene woud op Brabants Goud in het Groene Woud.
Voor vragen of meer informatie kunt u mailen naar ger.vandenoetelaar@ark.eu
Meer over de betrokken organisaties
ARK Rewilding Nederland
Stichting Probos
inZicht
Noten
[1] Werken, zoals ontgraving of grondverzet, worden alleen ingezet om de oorspronkelijke abiotiek terug te brengen of te versterken.
[2] Gehele inrichtingstraject (vergunningen, onderzoeken, inrichting, etc.) dient financieel binnen de standaardbedragen te vallen voor ontwikkeling van de betreffende beheertypes.
[3] Meer informatie over natuurlijke processen
[4] Het gaat daarbij vooral over het leesbaar houden van het landschap. De belangrijkste cultuurhistorische waarden zijn verbonden met de (verdwenen) gemeijnt Bodem van Elde waaruit De Geelders ontstaan is.
[5] De Bodem van Elde is een gebied dat zich bevindt tussen de plaatsen Schijndel, Boxtel, Sint-Oedenrode en Sint-Michielsgestel. Op 11 juni 1314 gaf Hertog Jan III van Brabant het gebruiksrecht van dit gebied gemeenschappelijk uit aan de inwoners van alle vier de omringende dorpen.
Links met Achtergrondinfo
- Op weg naar meer en beter bos in Noord-Brabant
- Oude boskernen in de terreinen van Brabants Landschap Inventarisatie van autochtone bomen en struiken van Bert Maes
- Bosbodemontwikkeling en beheer op droge zandgronden van Probos